Trong ngôi nhà sàn của người Tày, bà tôi vẫn thường kể cho tôi nghe những câu chuyện về các vị thần Then, thần rừng, thần lúa. Mỗi câu chuyện, mỗi nghi lễ cúng bái đều chứa đựng niềm tin, sự biết ơn và mối liên kết sâu sắc giữa con người với thiên nhiên, vũ trụ. Khác với sự quen thuộc của bàn thờ gia tiên của người Kinh, phong tục thờ cúng của các dân tộc thiểu số Việt Nam là một bức tranh đa sắc màu, phản ánh sự đa dạng trong đời sống văn hóa, tín ngưỡng và cách nhìn về thế giới tâm linh.
Khi Thiên Nhiên và Con Người Là Một
Điểm chung cốt lõi trong tín ngưỡng của nhiều dân tộc thiểu số là vạn vật hữu linh. Họ tin rằng mọi vật trong tự nhiên, từ cây đa, bến nước, hòn đá đến con suối, đều có linh hồn và thần linh cai quản.
Tín ngưỡng này không chỉ là một niềm tin, mà còn là một triết lý sống. Họ sống hòa hợp với thiên nhiên, biết ơn những gì thiên nhiên ban tặng và luôn cầu mong sự che chở của các vị thần. Việc thờ cúng vì thế cũng không chỉ diễn ra trong nhà mà còn ở ngoài trời, ở các bến nước, khe suối, đồi núi.
Nét Độc Đáo Trong Tín Ngưỡng Của Từng Dân Tộc
Mỗi dân tộc lại có những phong tục thờ cúng độc đáo, mang đậm bản sắc riêng. Chúng không chỉ thể hiện lòng thành kính mà còn là cách để họ gìn giữ và truyền bá những câu chuyện, những giá trị văn hóa của mình.
Người Tày: Độc Đáo Nghi Lễ Thầy Then
Đối với người Tày, Then là vị thần tối cao, cai quản thế giới tâm linh và có thể kết nối với tổ tiên. Tôi vẫn nhớ hình ảnh bà tôi chuẩn bị cho một lễ cúng Then, tỉ mỉ từ việc bày biện lễ vật, thắp hương, đến việc mời thầy Then về làm lễ.
Then và Tín ngưỡng thờ Mẫu: Người Tày có một hệ thống thần linh phức tạp. Ngoài việc thờ tổ tiên, họ còn có tục thờ Mẫu (được coi là mẹ của muôn loài), và các nghi lễ cúng bái quan trọng thường do các thầy Then thực hiện. Thầy Then không chỉ là người làm lễ mà còn là người truyền tải đạo lý, lời răn dạy của tổ tiên đến con cháu.
Lễ cúng Thổ địa: Hàng năm, người Tày ở Lạng Sơn thường tổ chức lễ cúng thần Thổ địa để cầu mong những điều tốt đẹp cho dân bản. Một điều đặc biệt là trong nghi lễ này, chỉ có nam giới mới được tham gia, thể hiện sự phân công rõ ràng trong các nghi thức tâm linh.
Người Dao: Tôn Kính Thủy Tổ Bàn Vương
Trong văn hóa của người Dao, tục thờ cúng Bàn Vương – vị thủy tổ của dân tộc – có một vị trí đặc biệt. Bàn thờ Bàn Vương thường được đặt ở vị trí trang trọng trong nhà, nơi các thành viên trong gia đình thường xuyên thắp hương.
Nghi lễ cấp sắc: Đây là một nghi lễ quan trọng của người Dao, đánh dấu sự trưởng thành của người đàn ông. Sau khi được cấp sắc, người đàn ông được “phân cấp” và có quyền tham gia vào các nghi lễ thờ cúng của dòng họ, cũng như được dạy về cách thức thờ cúng tổ tiên. Nghi lễ này như một “sự thừa nhận” của tổ tiên, chứng minh rằng người đó đã đủ bản lĩnh để gánh vác trách nhiệm gia đình và dòng họ.
Người Mông: Bí Ẩn Bàn Thờ Ma Nhà
Người Mông có một cách thờ cúng rất riêng, mang đậm dấu ấn của đời sống du canh du cư và tín ngưỡng dân gian.
Bàn thờ ma nhà: Người Mông gọi bàn thờ tổ tiên là “bàn thờ ma nhà.” Họ tin rằng có hai loại ma: “ma cửa” (ma nhà) và “ma rừng.” Ma nhà là linh hồn của tổ tiên, luôn ở bên và phù hộ cho con cháu. Bàn thờ ma nhà thường được đặt ở một góc riêng trong nhà, và chỉ được cúng vào những dịp đặc biệt.
Thờ ma rừng: Ma rừng là linh hồn của các vị thần tự nhiên, thường được thờ cúng ở ngoài trời để cầu mong sự che chở khi đi nương rẫy, làm rẫy. Tục thờ cúng này thể hiện sự hòa hợp, tôn trọng tuyệt đối của họ với thiên nhiên.
Bàn Thờ và Giá Trị Cộng Đồng
Các phong tục thờ cúng của dân tộc thiểu số không chỉ mang ý nghĩa tâm linh mà còn có vai trò quan trọng trong việc gắn kết cộng đồng.
Gắn kết dòng họ: Các nghi lễ cúng bái thường là dịp để con cháu trong cùng một dòng họ tụ họp, thể hiện sự đoàn kết và tôn trọng tổ tiên.
Truyền dạy đạo lý: Thông qua các nghi thức, người lớn truyền lại cho thế hệ sau về lòng hiếu thảo, đạo đức và những quy tắc ứng xử trong xã hội.
Bảo tồn bản sắc: Mỗi nghi lễ, mỗi phong tục thờ cúng đều chứa đựng những giá trị văn hóa độc đáo, giúp gìn giữ và phát huy bản sắc riêng của từng dân tộc.
Đa Dạng Trong Sự Thống Nhất
Phong tục thờ cúng của các dân tộc thiểu số Việt Nam là một minh chứng sống động cho sự giàu có và đa dạng của văn hóa Việt Nam. Dù khác nhau về hình thức, tất cả đều thể hiện lòng thành kính, biết ơn với tổ tiên và mong cầu một cuộc sống ấm no, hạnh phúc. Việc tìm hiểu và tôn trọng những nét đẹp này không chỉ giúp chúng ta hiểu hơn về các dân tộc anh em mà còn góp phần bảo tồn những giá trị văn hóa truyền thống quý báu của dân tộc.